مدیر پایگاه ، آرش آفتابی

قلعه رودخان

قلعه رودخان، یکی از آثار ارزشمند و فاخر استان گیلان و تبلوری از اراده سخت و آهنین و نمادی روشن و دلیلی گویا از رشادت‌ها و دلاوری‌های مردم گیلان در حفاظت و صیانت از سرزمین خویش بوده که به نوبه خود در شکل گیری فرهنگ و تمدن ایران عزیز نقش مهم و بسزایی داشته است.

این بنا به دلیل قرار گرفتن در طبیعت سرسبز و زیبای جنگل های هیرکانی یکی از جاذبه های مهم گردشگری استان است که هر ساله هزاران گردشگر داخلی و خراجی را مسحور ززیبایی، شکوه و عظمت بی‌بدیلش می‌کند.

این بنا در تاریخ 1354/05/30 به شماره 1546 در فهرست آثار ملی ایراان به ثبت رسیده است و در فاصله 23 کیلومتری جنوب غربی فومن در بخش مرکزی دهستان گوراب پس قرار دارد. این بنا در 49 درجه و 14 دقیقه و 19 ثانیه طول شرقی و 37 درجه و 03 دقیقه و 51 ثانیه عرض شمالی واقع شده است.

قلعه در ارتفاعی حدود 687 تا 778 متر از سطح دریاهای آزاد و بر روی میان آبی که ارتفاعات پشت کوه تالش و ماسوله داغ بوده و معروف به قلعه ژیه می باشد، قرار گرفته است. در سمت راست قلعه، رودخانه قلعه رودخان جریان دارد. نحوه دسترسی به قلعه از طریق شهر فومن و پس از گذشتن از روستاهای گشت، کردمحله، گشت رودخان، سیاه کش، گوراب پس، ملسکام، سعید آباد (سیدآباد) و رسیدن به روستای قلعه رودخان است. که پس از عبور از حیدر آلات و طی سه کیلومتر جاده خاکی به روستای قلعه دنه (قلعه دهنه) رسیده و سپس وارد اراضی پارک جنگلی قلعه رودخان شده و بایستی مسیر 1/5 کیلومتری صعود تا محل قلعه را از طریق پله‌ها طی نمایید.

اگر چه قلعه رودخان طی زمان های متمادی مقر حکومت سلاطین گیلان بیه پس بوده است اما تا قبل از قرن دهم هجری هیچ نامی از آن در متون تاریخی و جغرافیایی گیلان برده نشده است.

برای اولین بار خچکو (خودزکو) محقق روسی لهستانی الاصل که در سال 1830 میلادی در گیلان مشغول به بررسی بود این قلعه را دیده و از آن یاد کرده است.

با عنایت به اینکه سلاطین اسحاقوند که نسبت خود را به اشکانیان می رساندند و از سال 550 تا 1002 ه. ق بر قسمت اعظم مناطق بیه پس حکمرانی داشتند، طبعا از این قلعه که موقعیتی استراتژیک داشت، به عنوان کانون فرمانروایی خود استفاده کرده و البته طی سالهای حکمرانی خود به مرمت آن همت گماشته اند؛ به طوری که خودزکو از کتیبه سنگی سر در قلعه که حاوی مطالبی در مورد تجدید بنای آن در سال 918 تا 921 که توسط سلطان حسام الدین دباج اسحقی صورت گرفته است، یاد می کند. همچنین در زمان کریم خان زند و در سال 1175، هدایت خان حاکم فومن به تعمیر قلعه پرداخته و با نصب توپهایی، آنجا را برای دفاع از خود آماده نمود.

رابینو قلعه رودخان را دژی در میان ارتفاعات جنگلی دهکده قلعه رودخان معرفی می نماید. دکتر منوچهر ستوده نیز پس از بازدید قلعه آن را یکی از عجایب هفتگانه گیلان شمرده و عظمت قلعه را به سان شهری آباد می داند که در مقایسه با سایر قلاع ایران بسیار وسیع تر و پیچیده تر ساخته شده است.

از قرار معلوم قلعه رودخان دارای دو کتیبه بوده که یکی توسط خچگو رویت شده و در زمان بازدید دکتر ستوده وجود نداشت اما دیگری را ستوده دیده که دارای متنی با خطی نستعلیق و بدین شرح بوده است:

 " علاء الدین اسحقی خلد ملکه و سلطانه در تاریخ ثمان عشرو تسعمایه این قلعه مبارک را که مسمی به قلعه حسامی است و هرگز درجه تعمیر نیافته ... 918 دانا چون دهر دشمن خوی هرزه جوی.... خویش اظهار کند و عهد...". این کتیبه هم اکنون در موزه رشت نگهداری می شود.

پیشینه کاوش های باستان شناسی در قلعه رودخان

نظر به اهمیت این بنای عظیم و تاریخی که قرن های متمادی بخشهای زیادی از آن زیر آوار مدفون بوده است، انجام پیگیری و گمانه زنی با هدف تعیین قدمت قلعه، مشخص نمودن کارکرد سازه ها، بدست آوردن نقشه و پلان دقیق و همچنین پاکسازی و آماده سازی جهت مرمت ضروری به نظر می رسید.

برای اولین بار این مهم در سال 1379 و به مدت 45 شبانه روز به سرپرستی جناب آقای صدرکبیر (باستان شناس اسبق سازمان میراث فرهنگی، و گردشگری استان گیلان) صورت پذیرفت. پس از طی وقفه ای سه ساله، دومین، سومین و چهارمین فصل حفاری و گمانه زنی به سرپرستی جناب آقای شهرام رامین انجام شد که در پی آن علاوه بر پاکسازی 90% از کل قلعه و مشخص گردیدن 67 سازه، 16 گمانه آزمایشی نیز کاوش شد.

وجه تسمیه قلعه رودخان

در بین اهالی روستاهای این منطقه این قلعه به نام قلعه رودخان و قلعه هزارپله معروف است و در متون تاریخی از آن به عنوان قلعه حسامی و قلعه سگسال نام برده شده است. اصطلاح مرکب قلعه رودخان برگرفته از موقعیت جغرافیایی آن می باشد.

عنوان قلعه حسامی بیانگر تجدید بنای آن توسط حسام الدین دباج اسحقی است. همچنین از آنجاییکه طی کاوش های باستان شناسی در قلعه رودخان تعداد 935 پله در امتداد دیوارها و برج ها از زیر خاک بیرون کشیده شده است لذا نام قلعه هزار پله می تواند گویای این مطلب باشد. گفتنی است این نام تنها اعتقاد مردم منطقه از قلعه مزبور است که به واقعیت پیوسته است. از نام سگسال نیز تنها چیزی که به ذهن می رسد اینکه شاید قلعه در سال سگ ساخته شده باشد و کلمه سگ اشاره به سن تقویمی قلعه دارد.

ساختار قلعه

مجموعه قلعه رودخان با مساحتی حدود 6/2 هکتار در امتداد غربی-شرقی بر روی یالی ناودیس مانند بنا گردیده است. دور تا دور این مجموعه با استفاده از عوارض طبیعی زمین و با مصالح سنگ و آجر حصار کشیده اند. قلعه از سه بخش میانی، شرقی و غربی تشکیل شده است که شامل دروازه ورودی اصلی و چندین برج می باشد. که در زمان ساخت قلعه استفاده زیادی از استخراج سنگ های این قسمت از کوه شده و هم اکنون به صورت یک گودی نمایان است.

بخش شرقی: وسعت آن کمتر از بخش غربی قلعه بوده، به نظر مهم ترین قسمت قلعه است چرا که دارای ورودی جداگانه همچون هشتی ورودی میانی (درب اصلی) است که بخش شرقی را از سایر بخش های قلعه جدا می کند. همچنین درب اضطراری یا راه فرار قلعه نشینان در مواقع خطر در این قسمت قرار دارد.

بخش غربی: در ارتفاعی بالاتر از سایر قسمتهای قلعه قرار داشته و شامل آب انبار (در پایین ترین ارتفاع) و برج 29 (در بالاترین نقطه در منتهی الیه غربی) می باشد

شایان ذکر است که آب مورد نیاز قلعه در قدیم به وسیله تنبوشه های سفالی از ییلاق زردخونی در ارتفاعات غربی به آب انبار هدایت می شده است. اما جدیدا آب مورد نیاز را از همان جا و از مسیر قدیمی اما با لوله های پلاستیکی به قلعه آورده و در آب انبار جدیدالاحداث ذخیره می نمایند.

مصالح قلعه

مصالح بکار رفته در قلعه رودخان شامل آجر، لاشه سنگ، ملات ساروج و چوب می باشد. آجرها در ابعاد مختلف بوده که احتمالا در نزدیکی قلعه ساخته شده و در بنای اتاق روی برج ها قسمتهای فوقانی دیوار قلعه، آب انبار و برخی پله ها به کار رفته است.

از لاشه سنگ ها در زیر ساخت بیشتر سازه ها از جمله دیوار قلعه، برجها، همچنین پله ها استفاده شده است. ساروج نیز به عنوان ملات اصلی به کار رفته در قلعه رودخان است. که جهت بدست آوردن آن آهک را احتمالا از معدنی واقع در دره های جنوبی استخراج و پس از حمل به قلعه در کوره آجری واقع در بخش شرقی پخته و مورد استفاده قرار می دادند. همچنین با توجه به جنگلی بودن منطقه از چوب هم در ساختمان بنا و هم جهت سوخت استفاده می شوده است.

تقسیم بندی بخش های مختلف قلعه از لحاظ کاربری سازه ها

1. ورودی ها و نگهبانی ها
2. بخش های مسکونی
3. بخش های تدافعی، نگهبانی
4. بخشهای مسکونی، تدافعی
5. بخش های کارگاهی، صنعتی
6. ـ تاسیسات آبرسانی و مخازن آب
7. مخفی گاهها و خروجی های مخفی

باروی قلعه

دیوار قلعه رودخان با استفاده از وضعیت توپوگرافی پستی و بلندی های خط الراس قله کوه، از غرب به شرق و به طول 1500 متر و با ارتفاع متغیر 5 تا 12 متر بوده که در جاهای نفوذپذیر بلندی بیشتری دارد. قسمت زیرین حصار از لاشه سنگ و بخش های فوقانی از آجر می باشد. در فواصل مختلف و ارتفاع های لازم روزنه هایی جهت دیده بانی و استفاده از تفنگ طراحی شده است. یقینا بکارگیری تفنگ مربوط به دوره تجدید بنا قلعه در عهد صفوی یا زندیه می باشد. در بعضی قسمتها در امتداد حصار و در قسمت داخلی قلعه، راهرویی به عرض حدود 1 تا 5/1 متر جهت عبور و مرور نگهبانان ساخته شده است.

ضخامت دیوار به طور متوسط بین 68 تا 70 سانتیمتر است. بین دو ردیف آجر را با ملات ساروج و تکه های آجر پر نموده تا از استحکام کافی برخوردار باشد.

پوشش سازه ها

به صورت انواع تیرپوش، گنبدی، نیم گنبدی، طاق ضربی، ترکیب طاق، و گنبد، ترکیب نیم گنبد و گنبد و همچنین ترکیب نیم گنبد و تیرپوش دیده می شود.

پله ها

دور تا دور امتداد حصار قلعه معبری جهت رفت و آمد ساخته شده است. این معبر در نقاط مسطح، زیرسازی سنگی صاف و روکش ساروجی داشته و در نقاط مرتفع پله سازی صورت گرفته است. ابعاد پله ها متفاوت بوده و مصالح آن ها عمدتا از لاشه سنگ می باشد. همچنین در نقاطی که شیب زیاد است، پله ها روی سکو قرار گرفته اند.       

موقعیت شاه نشین

یکی از مهمترین قسمت های قلعه شاه نشین آن است. دکتر منوچهر ستوده، شاه نشین قلعه را در قسمت منتهی الیه غربی آن که بلندترین قسمت قلعه است می داند. هماهنگونه که می دانیم قلاع نظامی فاقد شاه نشین  (معنی خاص کلمه) هستند. بنابراین بهتر است بگوییم محل اسکان فرمانده یا فرماندهان قلعه بایستی در قسمت شرقی قرار داشته باشد که دلایل این امر به شرح ذیل است:

1. بخش غربی قلعه به راحتی قابل دسترسی بوده در حالیکه بخش شرقی بر روی سکوی صخره ای با پرتگاه های عمیق بنا گردیده و عملا غیر قابل دسترسی است.
2. در قسمت شرقی قلعه دروازه ای شبیه دروازه اصلی قلعه اما در مقیاس کوچکتر از آن قرار دارد که این بخش را از قسمتهای دیگر قلعه جدا می سازد و گویی قلعه دیگری در این قسمت ساخته شده است.
3. وجود درب اضطراری در منتهی الیه جنوب شرقی که امروزه از آن به عنوان "دزد در" یاد میکنند و در واقع معبری جهت فرار قلعه نشینان در مواقع خطر بوده است.
4. معماری بخش شرقی قلعه بسیار زیباتر و پیچیده تر از قسمت غربی بوده و قابل مقایسه با ان نمیباشد.
5. در قسمت شمال شرقی قلعه و در امتداد دیوار کف راهرو آجر فرض شده است. در حالیکه در قسمت غربی چنین چیزی دیده نمیشود که این خود بر اهمیت این بخش می افزاید.
6. تقریبا تمامی کاشی های منقوش از بخش شرقی بدست آمده، که خود دلیلی دیگر بر مهم بودن قسمت شرقی است.

تاریخ ساخت اولیه قلعه

در سالهای 1377 و قبل از آغاز فعالیت های باستان شناسی، جهت سالیابی زمان ساخت اولیه قلعه، از ملاط آن چند نمونه آزمایش به عمل آمد که نتیجه آزمایشات قدمت سر در ورودی اصلی به بین 500 تا 580 سال و قدمت سازه شماره یک در بخش شرقی بین 320 تا 380 سال تخمین زده شد. بر اساس آزمایش های انجام شده می توان چنین اظهار نمود که قلعه رودخان در دوره های مختلف مورد بازسازی، مرمت و استفاده قرار گرفته است. چنانچه پلان داخلی  برخی برج ها به دلیل مرمت های انجام شده تغییر نموده است. تا قبل از آغار فعالیت های باستان شناسی در قلعه رودخان، ساخت آن را به اسماعیلیان در دوره سلجوقی نسبت می دادند. اما همانگونه که میدانیم قلاع اسماعیلیه با وسعتی بسیار کم و در کنار شاهراه های مواصلاتی و پل ها برای محافظت از آن ها و ایجاد امنیت در مسیرهای کاروانرو ساخته می شدند. در حالیکه قلعه رودخان با وسعتی بسیار زیاد و در محلی که دسترسی به آن سخت بوده ساخته شده است.

پر واضح است اسماعیلیان که همیشه تحت تعقیب و گریز و نزاع با حکومت سلجوقی بودند توان و فرصت آن را نداشته تا چنین قلعه عظیمی را که فقط تجدیدی بنای آن سه سال به طول انجامیده است احداث نمایند. اما آنچه مسلم است اینکه قلعه رودخان در زمان صوفیه و به هنگام اوج اختلافات حسام الدین دباج اسحقی با حکام بیه پیش گیلان و همچنین حکومت مرکزی مورد تجدید بنا قرار گرفته و از آن به عنوان محلی امن جهت ساماندهی نظامیان استفاده می شده است. نکته دیگر اینکه حسام الدین تنها به مرمت دیوارها و بناهای متصل به دیوار پرداخته چرا که در میان فضای داخلی قلعه چندین بنا دیده می شود که از آن فقط چند ردیف پی سنگی و آجر به جا مانده است. شاید این قلعه زمانی مسکونی بوده و حسام الدین به هنگام تعمیر قلعه فقط جنبه نظامی آن را در نظر داشته است.

ذکر یک نکته خالی از لطف نیست و آن اینکه ولفرام کلایس در مقاله ای پلان قلاع ساسانی را معمولا با برج های نیمه گرد که جلوتر از دیوار دفاعی و نزدیک به هم ساخته شده اند، میداند که این مهم در پلان قلعه رودخان نیز رعایت شده است.  البته بیان این مطلب بدان معنی نیست که قلعه رودخان ا به طور دقیق جز قلاع ساسانی بدانیم اما می توان دو سوال را مطرح نمود: آیا بنای اولیه این قلعه در دوره ساسانی بوده است؟ و یا اینکه در ساخت قلعه در دوره های بعد از معماری قلاع ساسانی الگوبرداری شده است؟

بدیهی است که پاسخ به این دو سوال نیاز به پژوهش های بیشتری دارد.