تعريف و مفهوم گردشگري روستايي
تعريف گردشگري روستايي كار چندان آساني نيست و توافقي درباره‌ي آن وجود ندارد. اين مسأله چند دليل دارد. ابتدا تعريف نواحي روستايي كه گردشگري روستايي در آن انجام مي‌شود، با دشواري همراه است، چراكه معيارهاي مورد استفاده توسط كشورهاي مختلف با يكديگر تفاوت دارند. دوم همه‌ي انواع گردشگري كه در نواحي روستايي صورت مي‌گيرد اساساً روستايي نيست، زيرا مي‌تواند ماهيت شهري داشته و تنها در نواحي روستايي واقع شده باشند، سوم اشكال مختلف گردشگري روستايي در مناطق مختلف توسعه يافته و از اين رو يافتن مشخصات مشترك در همه كشورها دشوار است. چهارم، نواحي روستايي در روند پيچيده‌اي از تغييرات در رابطه‌ي با تأثير بازارهاي جهاني قرار دارند، ارتباطات و شرايط بازار، جهت‌گيري محصولات سنتي را تغيير داده است. در همين زمينه برخي از نواحي روستايي كه كاهش جمعيت را تجربه مي‌كنند، با جريان ورود جمعيت براي استراحت، يا توسعه كسب و كارهاي غيرسنتي جديد مواجه‌اند. به دليل حومه‌نشيني فصلي، مسافرت‌هاي روزانه‌ي طولاني و توسعه خانه‌هاي دوم، تمايز بين نواحي روستايي و شهري كم رنگ شده است.
با اين حال گردشگري روستايي مي‌تواند به طور ساده به عنوان مسافرت به نواحي روستايي تعريف شود، اما محققان بر اين عقيده‌اند كه موضوع بسيار پيچيده‌تر از اين است.
نمونه‌هاي زيادي از انجام فعاليت‌هاي گردشگري در نواحي روستايي وجود دارد، از جمله فعاليت‌هاي مبتني بر طبيعت، جشنواره‌ها، وقايع ميراث، جاذبه‌هاي مبتني بر جامعه‌ي بومي، گردشگري كشاورزي، نمايشگاه‌هاي هنري و صنايع دستي، تئاتر اجتماع محلي و ساير موارد.
به طور كلي گردشگري روستايي از دو جنبه اهميت دارد، يكي به عنوان يك فعاليت گسترده جهاني و ديگري از نظر تأكيد بر آن در سياست‌هاي توسعه منطقه‌اي و محلي. از اين رو، منطقي است كه بپذيريم تعريف قابل قبول و عام از گردشگري ؟؟ وجود ندارد. علاوه بر اين بايد پذيرفت كه ويژگي‌هاي متمايزي از قبيل فعاليت‌ها و موقعيت هاي ويژه، گردشگري روستايي را از ساير بخش‌ها يا انواع گردشگري جدا مي‌كند. اما اين نكته جالب است كه تعريف يا ويژگي‌هايي از گردشگري روستايي كه مورد قبول همگان باشد، وجود ندارد. در حالي كه در نگاه اول، تعريف گردشگري روستايي به نظر كار آساني مي‌آيد. در عين حال تعرييف نواحي روستايي به همان اندازه كار مشكلي است. به هر حال از نظر مفهومي به نظر ساده مي‌آيد كه گردشگري روستايي را مي‌توان به عنوان نوعي گردشگري كه در نواحي روستايي و مناطق پيرامون شهرها انجام مي‌شود، تعريف كرد، ولي اين تعريف نمي‌تواند شامل مجموعه‌اي از فعاليت‌ها و اشكال متنوع مديريتي و نهادهاي توسعه يافته‌ي فعال در كشورهاي مختلف در ارتباط با صنعت گردشگري باشد.
كنفرانس جهاني گردشگري، گردشگري روستايي را شامل انواع گردشگري با برخورداري از تسهيلات و خدمات رفاهي در نواحي روستايي مي‌داند، كه امكان بهره‌مندي از منابع طبيعي و جاذبه‌هاي طبيعت را همراه با شركت در زندگي روستايي و كار در مزرعه و كشاورزي، فراهم مي‌آورد.
گردشگري روستايي در كشورهاي مختلف نيز معاني متفاوتي دارد.
در سال 1986 كميسيون جامعه اروپايي نيز گردشگري روستايي را اين گونه تعريف مي‌كند:«گردشگري روستايي تنها شامل گردشگري كشاورزي نيست، بلكه همه فعاليت‌هاي گردشگري در مناطق روستايي را در بر مي‌گيرد.» با اين حال در اروپا گردشگري روستايي اغلب براي توصيف گردشگري كشاورزي(يا گردشگري مبتني بر مزرعه) به كار برده مي‌شود، اما در صورت لزوم همه‌ي فعاليت‌هاي گردشگري در نواحي روستايي را در برمي‌گيرد. در همين راستا امروزه اتحاديه اروپا همه انواع گردشگري در نواحي غيرشهري را به عنوان گردشگري روستايي در نظر مي‌گيرد.
گروه مردمي. گردشگري آمريكا (DOT) نيز گردشگري روستايي را هر آن چيزي مي‌داند كه گردشگران را به نواحي پيرامون مادر شهرهاي اصلي، جذب كند، چنانچه گردشگري روستايي رويكردي براي جذب و نگهداشت گردشگران، به منظور آشنايي با زندگي روستايي در نظر گرفته شده، علاوه بر رونق و توسعه روستايي، امكان بهره‌مندي از مواهب طبيعي و جاذبه‌هاي محيطي روستا را براي ساكنان شهري فراهم مي‌كند.
در فنلاند گردشگري روستايي به اجاره دادن كلبه‌هاي روستايي به بازديدكنندگان يا تدارك خدمات موردنياز آن‌ها در نواحي روستايي اطلاق مي‌شَود. در مجارستان، اصطلاح گردشگري دهكده‌اي، رايج است كه شامل فعاليت‌هاي گردشگري و خدمات تدارك ديده شده در روستاهاست. در واقع گردشگري روستايي در اين كشور شامل اسكان ارزان قيمت در نواحي روستايي بوده و ارتباطي به فعاليت‌هاي كشاورزي و ساير فعاليت‌هاي روستايي ندارد. در اسلوني جنبه مهم گردشگري روستايي، سكونت بازديدكنندگان در بين خانوارهاي كشاورز است. به اين ترتيب كه آن‌ها به عنوان مهمان با خانوار كشاورزي زندگي مي‌كنند و يا در مهمانخانه‌هاي محلي سكني مي‌گزينند، ولي براي تهيه‌ي غذا و ساير خدمات با خانوار كشاورز فعاليت مي‌كنند.
در هلند گردشگري روستايي به اردوزدن گردشگران در مزارع و بهره‌برداري از خدمات و فعاليت‌هاي جانبي شامل دچورخه سواري، قدم زدن، اسب سواري و مانند در اين نواحي مرتبط است. در يونان، مهمترين خدمات تدارك ديده شده توسط مردم محلي در زمينه گردشگري روستايي، اسكان و صبحانه است و گردشگري در اتاق‌هايي اسكان مي‌يابند كه براساس رسوم محلي مزين شده‌اند.
هموس با اصطلاح گردشگري روستايي، اصطلاحات و مفاهيم ديگري نيز وجود دارد، مفاهيمي كه منشأ اختلاف بين محققان است. اين بحث‌ها به دو دليل مهم هستند:
موضوع اول :درصدي از درآمد گردشگري است كه جوامع روستايي از آن بهره مي‌برند. از اين نظر، تمايزي بين انواع گردشگري در نواحي روستايي ايجاد شده است، گردشگري روستايي و گردشگري كشاورزي براساس درآمدي كه جامعه را به عنوان يك كل، يا به طور خاص، كشاورزان را بهره‌مند مي‌كند، مورد توجه قرار دارد.
موضوع دوم : تمايز براساس عناصر مختلف تشكيل دهنده‌ي عرضه گردشگري است. بنابراين گردشگري، هنگامي مي‌تواند روستايي باشد كه فرهنگ روستايي جزو كليدي محصول مورد عرضه باشد. باتوجه به اجزاي فعاليت اوليه‌ي اين محصول، اصطلاحات مورد استفاده مي‌تواند گردشگري كشاورزي، گردشگري سبز، گردشگري اغذيه لذيذ محلي، اسب سواري، قايق راني، شكار، ماجراجويي، و گردشگري تاريخي/فرهنگي و مانند آن باشد. در نظر گرفتن فعاليت‌هاي خاص گردشگري مانند توسعه‌ي خانه‌هاي دوم، هتل‌هاي بزرگ، زمينهاي گلف، يا پيست‌هاي اسكي در گردشگري روستايي دشوار است. ويژگي خاص محصولات گردشگري در گردشگري روستايي، براي بازديدكنندگان امكان و آرزوي تماس فردي، حس كردن محيط طبيعي و انساني نواحي روستايي، امكان شركت در فعاليت‌ها، سنت‌ها و سبك زندگي مردم را مي‌دهد. همچنين عناصر فرهنگي و آموزشي قوي در اين نوع گردشگري وجود دارد.
از اين رو يك مقصد گردشگري روستايي را مي‌توان به عنوان زمينهاي وسيع‌تر تعريف كرد كه در آن محيط‌هاي طبيعي، جنگلي و زيركشت غالب بود، و جايي است ويژگي‌هاي طبيعي، اقتصادي و اجتماعي فرهنگي ويژه، مانند سنت‌ها، همكاري محلي، اعتماد و عمل متقابل به طور هماهنگ در آن وجود دارد، و مانند يك محصول گردشگري واحد است كه كوچك مقياس، سازگار با طبيعت، داراي رنگ و بوي بومي و به عبارت ديگر، پايدار است.
گردشگري روستايي اساساً يك فعاليت مصرفي است، اكثر مطالعات حاصل از تقاضا بود، و بر بازديدكنندگان و نيازها و انگيزه‌هاي آن متمركز است. جذابيت نواحي روستايي براي گردشگري و تفريح مي‌تواند در درجه‌ي اولو با تصوير روستايي همراه باشد. از اين رو شرايط زندگي روستايي ارتباط نزديكي با ايده‌هاي سنتي و رمانتيك با روزهاي خوب داشته، زندگي بي‌ريا و ساده، و برخوردار از رابطه صحيح انساني با محيط طبيعي، دارد. بنابراين احساس غربت نسبت به گذشته نياز به بهبود پيوند از دست رفته با طبيعت از يك طرف و زندگي شهري بسيار پيچيده، به شدت سازمان يافته، بي‌نام(تصنعي)، فشرده(متراكم)، استرس‌زا و غيرانساني ازطرف ديگر سبب توجه به نواحي روستايي شده است.
اهميت گردشگري روستايي به عنوان بخشي از بازار كلي گردشگري وابسته به منابع گردشگري/تفريحي، وضع زيرساخت، دسترسي به بازار، و وجود ساير انواع محصولات گردشگري در هر كشور است. حتي اگر گردشگري روستايي در مقايسه‌ي با بازار كلي گردشگري در بسياري از كشورها جزيي باشد، اهميت آن براي توسعه‌ي نواحي روستايي بسيار اساسي است. بنابراين اثر جندجانبه‌ي آن در نواحي روستايي كه كل شيوه زندگي روستايي به عنوان يك جاذبه‌ي اصلي در نظر گرفته مي‌شود، بسيار زياد است. به هر حال، با توجه به تعاريف ذكر شده از گردشگري روستايي، مي‌توان گفت كه اكثر تعاريف، گردشگري روستايي را شامل تمامي فعاليت‌هاي گردشگري كه فرد در نواحي روستايي و نواحي غيرشهري دور از محل اقامت و كار انجام مي‌دهد، دانسته‌اند. ولي گردشگري روستايي را مي‌توان اينچنين تعريف كرد:
«گردشگري روستايي به تمامي فعاليت‌ها و خدماتي گفته مي‌شود كه توسط كشاورزان، مردم و دولت‌ها براي تفريح و استراحت گردشگران و همچنين جذب گردشگران به نواحي روستايي ارائه مي‌شود و مي‌تواند شامل گردشگري كشاورزي، گردشگري مزرعه، گردشگري طبيعي و گردشگري فرهنگي و مانند آن باشد.
انواع گردشگري روستايي
گردشگري روستايي تنها شامل گردشگري كشاورزي نمي‌شود، بلكه همه‌ي فعاليت‌هايي كه گردشگران در مناطق روستايي انجام مي‌دهند، را در بر مي‌گيرد. از اين رو مي‌توان گفت كه افراد به دلايل مختلف و با انگيزه‌هاي متفاوت از نواحي روستايي بازديد مي‌كنند و در بسياري از فعاليت‌هاي گردشگري نيز شركت خواهند كرد، به همين دليل نيز انواع خاصي از گردشگري در نواحي روستايي وجود دارد كه به شخص مسافر، ويژگي‌هاي مقصد و انگيزه‌ي سفر بستگي دارد. بنابراين مي‌توان با توجه به اهداف گردشگران، گردشگري روستايي را به هشت دسته به شرح زير تقسيم كرد:
گردشگري طبيعي:كه بيشتر در تعامل با جاذبه‌هاي اكولوژيكي قرار دارد؛
گردشگري فرهنگي: كه با فرهنگ، تاريخ و ميراث فرهنگي و باستاني مردم روستايي مرتبط است؛
اكوتوريسم:نوعي گردشگري است كه علاوه بر تعامل با جاذبه‌هاي طبيعي(مانند رودخانه، درياچه فصلي و كوهستان‌ها و . . .) با زندگي و هنجارهاي اجتماعي مردم محلي كه خود نيز در تعامل با جاذبه‌هاي طبيعي است، در ارتباط مي‌باشد. همچنين مي‌توان گفت اكوتوريسم نوعي گردشگري است كه در بسياري از نقاط دنيا«فرصت‌هاي بي‌نظيري را براي توسعه‌ي روستايي همه جانبه، گردشگري، مديريت منابع و مديريت مناطق حفاظت شده به وجود مي‌آورد.» به ويژه اين كه اين نوع گردشگري، مبتني بر طبيعت است(گردشگري در مناطق طبيعي و دست نخورده) كه به طور مؤثري حفاظت از محيط زيست را افزايش مي‌دهد و براي جوامع محلي و فرهنگ‌هاي مختلف سودمند بوده و تجربيات ارزنده‌ي آموزشي را به گردشگران ارائه مي‌دهد. در حقيقت اكوتوريسم گردشگري پايدار است كه در عين حال به محيط زيست روستايي وابستگي دارد. بنابراين اكوتوريسم بخشي از گردشگري روستايي است ولي اكوتورسيم، الزاماً گردشگري روستايي نيست.
گردشگري دهكده: در اين نوع گردشگري، گردشگران در مساكن دهكده‌ها اقامت كرده و در فعاليت‌هاي اقتصادي و اجتماعي دهكده مشاركت مي‌كنند.
گردشگري مزرعه: اين نوع گردشگري با توجه به محيط شكل‌گيري آن متفاوت است و البته به عنوان گردشگري كشاورزي نيز شناخته مي‌شود. گردشگري مزرعه، شامل اقامت و گاهي اوقات مشاركت در فعاليت‌هاي كشاورزي در مزرعه بوده و در بين خانوارهاي كشاورز به عنوان مكمل و جايگزين فعاليت‌هاي اقتصادي رواج پيدا مي‌كند. به علاوه گردشگري مزرعه، ابزاري نيز براي حفاظت از چشم‌اندازهاي سنتي است. علاوه بر اين، گردشگري مزرعه يكي از زمينه‌هاي سرمايه‌گذاري در كشاورزي است. درباره اثرات آن بر نيروي كار ديدگاه‌هاي متفاوتي ارائه شد، ولي نقش آن در اشتغال زنان در مزارع از راه ارائه‌ي خدمات پذيرايي مورد تأكيد است.
گردشگري روستايي يا گردشگري محلي ـ روستايي:اين نوع گردشگري كه مي‌تواند شامل موارد بالا نيز باشد، شامل اردو زدن، اقامت در منازل اجاره‌اي، گشت و شكار در حيات وحشي، بازاريابي صنايع دستي، جشنواره‌هاي فرهنگي، ورزش‌هاي ماجراجويانه، راه‌پيمايي، بازديد از مكان‌هاي تاريخي، جشنواره‌هاي موسيقي و در واقع هر گونه فعاليت تفريحي در نواحي روستايي است.
گردشگري سبز:اگرچه در بعضي از كشورها اصطلاح«گردشگري سبز» به گردشگري روستايي اطلاق مي‌شود(يعني گردشگري در مناطق سبز)، اما اغلب براي توصيف نوعي از گردشگري به كار مي‌رود، كه بيشتر طرفدار محيط زيست است. اين نوع گردشگري با نام‌هاي مختلف مانند«گردشگري مسئول»، «گردشگري انعطاف‌پذير»، «گردشگري سودمند» يا «گردشگري بديل» شناخته شده است، گردشگري سبز بهترين روش براي توسعه ارتباط همزيستي بين محيط زيست طبيعي و اجتماعي است. به عبارت ديگر، افزايش توجه به اثرات زيانباري كه برخي از انواع گردشگري در محيط زيست ايجاد مي‌كند سبب شكل‌گيري نوع خاصي از گردشگري به نام گردشگري سبز شده است.
در مجموع برخي از محصولات گردشگري يا انواع متفاوت گردشگري، جزو گردشگري روستايي به حساب مي‌آيد. ولي با آن برابر نيستند. براي مثال گردشگري كشاورزي به هر نوع گردشگري كه به طور مستقيم با كشاورزي(مزرعه) مرتبط است اطلاق مي‌شود و شامل اقامت در مزارع، اتاق‌ها يا چادرزدن، بازديدهاي آموزشي، خوراك، فعاليت‌هاي تفريحي و فروش محصولات كشاورزي يا صنايع دستي است.